تمایل گردشگران صنعت جهانگردی مبتنی بر عوامل محصول و جمعیت‌شناختی (مطالعه موردی: نوشهر و چالوس)

- مقدمه

گردشگری به عنوان یکی از بزرگترین و متنوع‌ترین صنایع دنیا مطرح می‌باشد و رشد سریع آن تغییرات اجتماعی، اقتصادی و محیطی فراوانی را به دنبال داشته است و به همین دلیل نیز به یک حوزه مهم مطالعاتی بین پژوهشگران مبدل شده است (تقوی و پورسلیمانی، 1386: 3). این صنعت کاربر است، لذا منبع بالقوه مهمی برای بهبود وضعیت اشتغال، مخصوصاً، جهت مشاغل با مهارت پایین می‌باشد و در ایران نیز نرخ بیکاری عمدتاً در این بخش متمرکز است. علاوه بر این، مشاغل جدید در صنعت جهانگردی بیشتر از بخش‌های دیگر اقتصاد از نظر جغرافیایی پراکنده می‌باشد و لذا هم جهت با خط‌مشی‌های تمرکززدایی ایران است.

بسیاری از کشورها این صنعت پویا را به عنوان منبع اصلی درآمد، اشتغال، رشد بخش خصوصی و توسعه‌ی ساختار زیربنایی می‌دانند، اگرچه در مناطق مختلف، شرایط متفاوت است. گردشگری همواره عامل مهمی برای توسعه­ی اقتصادی به حساب می‌آید(ابراهیمی وخسرویان، 1384: 15). مهمترین مسئله در برنامه­ریزی موفق گردشگری، شناسایی دقیق بازار است، زیرا گردشگران بر اساس نیازهایشان در طبقه بندی­های متفاوتی قرار می‌گیرند، این که هر منطقه، کدام بخش از بازار را جذب کرده، یا مایل به جذب کدام قسمت است، مهم می‌باشد (استینز و هالوران[1]، 2004: 7).

کارشناسان، صنعت گردشگری را یکی از راه‌های گسترش و ایجاد رونق اقتصادی می‌دانند. از طرفی، گردشگری کارکردهای گوناگون اقتصادی، اجتماعی و سیاسی را نیز به همراه دارد و به همین دلیل است که ما شاهد اهمیت روز افزون آن در سطح جهان هستیم. شهرستان نوشهر و چالوس با دارا بودن جاذبه‌های کم نظیر طبیعی مانند: سواحل امن و آرام دریای خزر، جنگل‌های زیبا، مناطق روستایی بسیار دیدنی با فرهنگ غنی، آیین‌های سنتی و صنایع دستی می‌تواند به یک مقصد مهم گردشگری در سطح استان و کشور و حتی بین‌المللی تبدیل شود، زیرا چنان که می‌‌دانیم، مناطق گریز یا مدنظر گردشگران در سفر به شهرها، جاذبه‌های تاریخی، بناها و چشم‌اندازهای شکل گرفته شهرهاست (اتیسون[2]، 2002: 23). شهرداری و سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان مازندران فعالیت‌های فراوانی در این راه انجام می‌دهند و به موفقیت‌هایی نیز دست یافته‌اند. اما تا رسیدن به اهداف و بهره برداری کامل از این پتانسیل راه طولانی در پیش دارند. در صورت موفقیت در این راه منابع ملی و اقتصادی قابل توجهی عاید شهر می‌شود، که می‌تواند در افزایش رفاه شهروندان و افزایش تولید ناخالص ملی مؤثر باشند (گودفری و الارک[3]، 2002: 25). هدف اصلی این پژوهش شناسایی ارتباط بین خصایص عوامل محصول و جمعیت شناختی با میزان تمایل گردشگران در سفر به نوشهر و چالوس می‌باشد. اهداف فرعی – شناسایی ارتباط بین (تسهیلات، جاذبه‌ها و زیرساختارها) و (میزان تحصیلات، انتخاب مقصد، مدت اقامت، شغل و جنس) با میزان تمایل گردشگران در سفر به نوشهر و چالوس می‌باشد.

2- مبانی نظری و پیشینه

2-1- گردشگری و اهمیت آن

گردشگری ( توریسم)، رفتار مشترک گروه­های انسانی است که از ابعاد جغرافیایی و فضایی برخوردار است و بازتابهای این رفتار نیز فضا و ویژگی‌های محیط جغرافیایی را متأثر می‌نماید. این رفتار جمعی و مشترک انسانها، امروزه در قالب‌ها و ساختارهای سیاسی و اداری شکل می‌گیرد و هدایت و کنترل می‌گردد و حکومت‌ها در آن نقش اصلی را به عهده دارند (حافظ نیا و رمضانی دارابی، 1387: 48). گردشگری شامل کلیه فعالیت‌هایی است که گردشگران در هنگام سفر انجام می‌دهند و به ایشان مرتبط می‌شود و این می‌تواند شامل، برنامه‌ریزی برای سفر، جابه جایی بین مبدأ و مقصد، اقامت و نظایر آن باشد(رنجبریان و زاهدی، 1386: 66). از نظر انجمن آماری سازمان ملل[4]، گردشگری شامل فعالیت‌های افراد از جمله مسافرت به مکان‌هایی خارج از محیط معمول زندگی شان و ماندن در آنجا برای کمتر از یک سال به منظور تفریح، تجارت و هدف‌های دیگر می‌شود (WTTC, 2002: 50).

گردشگری به ایجاد اشتغال، کسب درآمد ارزی و بهبود تراز پرداخت­ها کمک می‌کند و می‌تواند نقش بسیار مهمی در کاهش فقر در مناطق محروم و دورافتاده بازی کند. افزایش درک متقابل، برانگیختن حس احترام و خوش­نگری به جامعه و فرهنگ حاکم، توجه به هنرهای محلی (به ویژه موسیقی و تئاتر و صنایع دستی) را می‌توان از جمله نقش­های اجتماعی و فرهنگی گردشگری بر شمرد(داس ویل[5] 1379: 190). کمک به حفظ نواحی طبیعی مهم و حیات وحش، کمک به اصلاح کیفیت محیطی نواحی(چرا که جهانگردان علاقه­مند به بازدید از جاهای جذاب، تمیز و بدون آلودگی هستند)، توسعه و بهبود تشکیلات زیربنایی، جاده‌سازی، لوله‌کشی آب، تدارکات سیستم فاضلاب که موجب بهبود شرایط محیطی و کاهش انواع آلودگی‌ها می‌شود، از مهمترین دلایل زیست محیطی گردشگری می‌باشد (صدرموسوی و دخیلی کهنموئی، 1386: 131). دلایل فوق سبب شده است تا تمام کشورها در بهره برداری از جاذبه‌های محیطی، فرهنگی و تاریخی وغیره جهت گسترش گردشگری سعی نمایند. البته به هیچ عنوان نباید از پیامدهای منفی گردشگری غافل بود چون که هرگونه توسعه بدون برنامه در این صنعت می‌تواند عواقب منفی زیست محیطی و اجتماعی و حتی اقتصادی را در پی داشته باشد.

2-2- سابقه تحقیقات مشابه

مرور ادبیات موضوعی مربوط به تحقیق حاضر نشان می‌دهد که تاکنون تحقیقی بصورت مستقیم با این عنوان در نوشهر و چالوس انجام نشده است، اما تحقیقات انجام شده مشابه و مرتبط با موضوع تحقیق فراوان هستند که ذیلاً به نتایج تعدادی از آنها اشاره می­شود:

جدول (1): خلاصه سابقه تحقیقات مشابه

3- چارچوب نظری

بر اساس پیش‌فرض نظریّه تأیید انتظارات(فیلیپس و بامگارتنر[10]، 2002: 245) مبنی بر رضایت مشتری از یک محصول یا خدمت، حاصل مقایسه انتظارات و ادراک از عملکرد است، و با توجه به ایفای نقش تجارب و ادراک گردشگران در انتخاب آنها، می‌توان برداشت­های ادراکی گردشگران در انتخاب نوع و کیفیت و مقصد گردشگری را در مدل پیشنهادی حائز اهمیت دانست. این مطالعه همچنین با نگاهی به نظریه انگیختگی بهینه و نظریه گردشگری مصرف و با توجه به دوره‌بندی تاریخ گردشگری (مافورث و مانت، 1998: 83) و مقایسه بین دو گردشگری مجازی و واقعی برای آگاهی و شناخت از واقعیت دست یافت (راودراد و حاجی محمدی، 1389: 78). گردشگری در تحول خود دست خوش تنوع و تکثیر شده و با نظام جدید انطباق پیدا کرده است.

همچنین توجه به گردشگری از منظر سیر تاریخی آن از دوره مدرنیته و پست مدرنیزم این مطالعه تمرکز خود را بر تمایل گردشگران به سفر به عنوان متغیر وابسته یا ملاک و ویژگی‌های عامل محصول از جمله جاذبه‌های گردشگری، تسهیلات و زیرساختارها به عنوان متغیرهای مستقل یا پیش بین نهاده است. هم چنانکه ادبیات پژوهشی به صورت جسته و گریخته حاکی از ارتباط عوامل فوق بر میزان تمایل گردشگران می‌باشد شامل: ارزیابی وضعیت تسهیلات گردشگری استان آذربایجان شرقی از دید گردشگران، که متغیرهای این تحقیق از دو متغیر مستقل شامل:(تبلیغات، مکان اقامت، رفتار شهروندان و امکانات موجود در مکان‌های گردشگری) و متغیر وابسته تعدادگردشگران ورودی، علاقه به اکوتوریسم، مقدار هزینه کردن گردشگران و تعداد آنها) و متغیر تعدیل‌کننده (جنس، سن، محل سکونت و مبلغی که هزینه کردند) می‌باشد. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد: 1- از نظر جنس تعداد گردشگران مرد بیشتر از گردشگران زن می‌باشد. 2- از نظر میزان تحصیلات بیشترین تعداد گردشگران به ترتیب دارای تحصیلات متوسطه، کارشناسی، ابتدایی، راهنمایی، دیپلم، فوق لیسانس و بی‌سواد تشکیل دادند. 3- بین زیرساختارها و میزان رضایت گردشگران رابطه وجود دارد. 4- بین تبلیغات و تعداد گردشگران رابطه وجود دارد. 5- بین مکان اقامت و علاقه به طبیعت‌گردی رابطه وجود دارد. 6- بین رفتار شهروندان با گردشگران و مقدار هزینه کردن گردشگران رابطه وجود دارد. 7- بین وضعیت امکانات و تسهیلات موجود در محل (وضعیت سرویس‌های بهداشتی، آب سالم) و تعداد گردشگران رابطه وجود دارد (صدر موسوی و دخیلی کهنموئی: 1382). بررسی و رتبه­بندی جاذبه‌های گردشگری شهرستان لاهیجان از دیدگاه گردشگران، نتایج نشان می‌دهد، که 1- بین دیدگاه گردشگران درباره جاذبه‌های طبیعی، فرهنگی – تجاری رابطه وجود دارد. 2- بین دیدگاه گردشگران دربارة میزان تحصیلات آنان تفاوت معنی‌داری وجود دارد.3- بین دیدگاه گردشگران دربارة وضعیت اشتغال آنان تفاوت معنی‌داری وجود دارد (حسین‌پور، 1383).

بنابراین چارچوب نظری این مطالعه با توجه به مبانی نظری و همچنین یافته‌های پژوهشی موجود در ادبیات پژوهشی در قالب نمودار زیر ارائه شده است. علّت ارائه نمودار با این صورت، آن است که هر دو دسته از متغیرها یعنی هم ویژگی‌های عامل محصول و هم خصوصیات دموگرافیک و خصوصیات اقامتی گردشگران به صورت همزمان به عنوان متغیرهای مستقل یا پیش بین تلقی شده­اند.

شکل (1): مدل مفهومی تحقیق( محقق ساخته)

4- مطالعه موردی: نوشهر و چالوس

شهرستان نوشهر در طول جغرافیایی 30/51 درجه شمالی و 39/36 درجه شرقی قرار دارد. شهرستان نوشهر از شمال به دریای خزر، از جنوب به رشته کوههای البرز، از شرق به شهرستان نور و از غرب به شهرستان چالوس متصل است و ارتفاع آن از سطح دریا 9/2- متر می‌باشد. نوشهر با برخورداری از شرایط خاص جغرافیایی و داشتن سواحل مناسب، هر ساله شمار زیادی از مسافران داخلی و خارجی را جلب می‌نماید. همچنین وجود بندر نوشهر که خود یکی از مهمترین بنادر اقتصادی و تجاری ایران است که سالانه حجم زیادی کالا از طریق این بندر مبادله می‌شود. یکی دیگر از نقاط قوت این شهر داشتن فرودگاه می‌باشد که در سال 1362 افتتاح شد (اسحقی و شیدفر، 1382: 28).

شهرستان چالوس به وسعت3/1597 کیلومتر مربع بوده و مرکز آن در 50 درجه و 27 دقیقه طول شرقی و 36 درجه و 38 دقیقه عرض شمالی قرار دارد. از شمال به دریای خزر، از شرق به شهرستان نوشهر، از جنوب به رشته کوههای البرز و استان تهران (نواحی طالقان و کرج) و از غرب به شهرستان تنکابن محدود می‌شود و ارتفاع آن از سطح دریای آزاد 19 متر بوده و مساحت آن 1800 کیلومتر مربع می‌باشد. جاذبه‌های مهم گردشگری این شهر کاخ چایخوران، کاخ اجابیت، دریاچه ولشت، منطقه ییلاقی کلاردشت، پارک جنگلی فین، تله کابین نمک آبرود و هتل استقلال خزر می‌باشد(همان مآخذ: 25).

شکل (2): عکس هوایی از شهرستان نوشهر و چالوس

5- مواد و روشها

در مورد روش تحقیق تاکنون نظرات و دیدگاه­های متفاوتی عنوان شده است(ظهوری، 1378: 27). علیرغم این، با توجه به روشهای چهارگانه دیدگاه تئوری‌پردازی، یعنی، بسط یا بهبود تئوریهای موجود، مقایسه دیدگاه­های تئوریکی مختلف، بررسی پدیده‏ای خاص با استفاده از دیدگاههای تئوریکی مختلف و بالاخره بررسی پدیده‏ای مستند و تکراری در محیط و شرایطی جدید(فلدمان[11]، 2004: 6-1). پژوهش حاضر از نظر هدف یک تحقیق کاربردی می‌باشد و از روش توصیفی - همبستگی استفاده شده. جامعه آماری تحقیق حاضر را گردشگرانی تشکیل می­دهند، که در تابستان سال 89 به این دو شهرستان مسافرت نموده­اند. تعداد 352 نفر از طریق نمونه گیری تصادفی انتخاب و پرسشنامه‌ها میان آنان توزیع گردید. برای تعیین روایی پرسشنامه‌ها، محقق آنها را در اختیار کارشناسان و متخصصان رشته‌های مدیریت و گردشگری و اساتید رشته‌های وابسته مقیم در شهرستان‌های مذکور قرار داده است و نظرات اصلاحی و پیشنهادی آنها در پرسشنامه نهایی مورد استفاده قرار گرفته است. به منظور تعیین قابلیت اعتماد (پایایی) ابزار اندازه‏گیری نیز روش­های مختلف و متعددی وجود دارد که یکی از آنها سنجش سازگاری درونی آن است. سازگاری درونی ابزار اندازه‏گیری می‏تواند با ضریب آلفای کرونباخ اندازه‏گیری شود. این روشی است که در اغلب تحقیقات مورد استفاده قرار می‏گیرد، اگرچه حداقل مقدار قابل قبول برای این ضریب باید 7/0 باشد اما مقادیر 6/0 و حتی 55/0 نیز قابل‌قبول و پذیرش است (آقاجانی، 1386: 5). برای تعیین پایایی، پرسشنامه­های فوق بطور آزمایشی روی نمونه‌های 20 نفری اجرا گردید، سپس ضریب آلفای کرونباخ آنها محاسبه گردید. ضریب پایایی پرسشنامه­ی تمایل گردشگران 75/0 و برای پرسشنامه عامل محصول 89/0 محاسبه شده است. ابزار جمع‌آوری داده‌ها، پرسشنامه (محقق ساخته) می‌باشد، و سرانجام پس از جمع‌آوری داده‌ها و اطلاعات لازم به وسیله ابزارهای مختلف نام برده شده به خصوص از طریق پرسشنامه، همگی آنها کدگذاری شده، سپس وارد نرم‌افزار SPSS شدند. آزمونهای آماری بکار گرفته شده در بخش آمار توصیفی (فراوانی، در د، درصد فراوانی تراکمی، میانگین، انحراف استاندارد و ج اول) و در بخش آمار استنباطی (آزمون همبستگی پیرسون، تحلیل واریانس یک‌طرفه و آزمون توکی) مورد بررسی قرار گرفته است.

6- نتایج و یافته‌ها

6-1- داده‏های آماری جمعیت‌شناختی

جدول زیر داده‌های آماری توصیفی جمعیت‌شناختی اعضاء 352 نفر نمونه آماری تحقیق را بر اساس آنچه که در پرسشنامه بوده است نشان می‌دهد.

6-2- آزمون فرضیات

همانگونه که قبلاً توضیح داده شد جهت آزمون فرضیات مرتبط با تمایل گردشگران با عوامل محصول از آزمون پیرسون و تمایل گردشگران با عوامل جمعیت شناختی از آزمون تحلیل واریانس یک‌طرفه و آزمون توکی استفاده شده است.

جدول (2): داده‌های آماری توصیفی جمعیت‌شناختی اعضاء نمونه آماری

جدول (3): نتایج آزمون پیرسون

جدول (4): نتایج تحلیل واریانس یکطرفه

6-2-1- آزمون فرضیه فرعی اول: (بین جاذبه‌های گردشگری و میزان تمایل گردشگران رابطه وجود دارد.)

نتیجه آزمون نشان می‌دهد که ضریب همبستگی 444/0 محاسبه شده است. این مقدار در سطح خطاپذیری (01/0>P) معنادار است. بنابراین، فرض صفر رد شده و فرض تحقیق پذیرفته می‌گردد. لذا با اطمینان 99/0 می‌توان اذعان نمود که بین رفتار تمایل گردشگران و جاذبه‌های گردشگری رابطه معنی‌داری وجود دارد.

6-2-2- آزمون فرضیه فرعی دوم: (بین تسهیلات گردشگری و میزان تمایل گردشگران رابطه وجود دارد.)

نتیجه آزمون نشان می‌دهد که ضریب همبستگی 251/0 محاسبه شده است. این مقدار در سطح خطاپذیری (01/0>P) معنی‌دار است. بنابراین، فرض صفر رد شده و فرض تحقیق پذیرفته می‌شود. لذا با اطمینان 99/0 می‌توان اذعان نمود که بین تسهیلات گردشگری و میزان تمایل گردشگران رابطه معنی‌داری وجود دارد.

6-2-3- آزمون فرضیه فرعی سوم: (بین زیر ساختارها و میزان تمایل گردشگران رابطه وجود دارد.)

نتیجه آزمون نشان می‌دهد که ضریب همبستگی 208/0 محاسبه شده است. این مقدار در سطح خطاپذیری (01/0>P) معنی‌دار است. بنابراین، فرض صفر رد شده و فرض تحقیق پذیرفته می شود. لذا با اطمینان 99/0 می‌توان اذعان نمود که بین زیرساختارها و میزان تمایل گردشگرانرابطه معنی‌داری وجود دارد.

6-2-4- آزمون فرضیه فرعی چهارم: (بین تحصیلات گردشگران و میزان تمایل گردشگران تفاوت وجود دارد.)

با توجه به نتایج جدول، F در سطح خطاپذیری (01/0>P) برابر با 820/4 محاسبه شده است، بنابراین، فرض صفر رد شده و فرض تحقیق پذیرفته می‌شود. لذا با اطمینان 99/0 می‌توان اذعان نمود که بین میزان تمایل به سفر در میان گردشگران حداقل دو گروه تحصیلی تفاوت معنی‌داری وجود دارد.

6-2-5- آزمون فرضیه فرعی پنجم: (بین مدت اقامت گردشگران و میزان تمایل گردشگران تفاوت وجود دارد.)

با توجه به نتایج جدول، F در سطح خطاپذیری (01/0>P) برابر با 073/6 محاسبه شده است، بنابراین، فرض صفر رد شده و فرض تحقیق پذیرفته می‌شود. لذا با اطمینان 99/0 می‌توان اذعان نمود که بین میزان تمایل به سفر در میان گردشگران حداقل دو گروه اقامتی تفاوت معنی‌داری وجود دارد. برای مشخص ساختن اینکه دقیقاً بین کدام مدت اقامت تفاوت معنی‌‌دار وجود دارد از آزمون تعقیبی توکی استفاده شده است.

6-2-6- آزمون فرضیه فرعی ششم: (بین چگونگی انتخاب مقصد و میزان تمایل گردشگران تفاوت وجود دارد.)

با توجه به نتایج جدول، F در سطح خطاپذیری (05/0>P) برابر با  366/4 محاسبه شده است، بنابراین، فرض صفر رد شده و فرض تحقیق پذیرفته می‌شود. لذا با اطمینان 95/0 می‌توان اذعان نمود که بین میزان تمایل به سفر در میان گردشگران حداقل دو گروه انتخاب کنندگان مقصد تفاوت معنی‌دار وجود دارد. برای مشخص ساختن اینکه دقیقاً بین کدام مدت اقامت تفاوت معنی‌دار وجود دارد، از آزمون تعقیبی توکی استفاده شده است.

6-2-7- آزمون فرضیه فرعی هفتم: (بین شغل و میزان تمایل گردشگران تفاوت وجود دارد.)

با توجه به نتایج جدول، F در سطح خطاپذیری (01/0>P) برابر با 235/6 محاسبه شده است، بنابراین، فرض صفر رد شده و فرض تحقیق پذیرفته می‌شود. لذا، با اطمینان 99/0 می‌توان اذعان نمود که بین میزان تمایل به سفر در میان گردشگران حداقل دو گروه شغلی تفاوت معنی‌دار وجود دارد. برای مشخص ساختن اینکه دقیقاً بین میزان تمایل به سفر به نوشهر و چالوس در کدام گروه شغلی تفاوت معنی‌داری وجود دارد، از آزمون تعقیبی توکی استفاده شده است.

جدول (5): نتایج آزمون توکی